Wirtualna Izba Regionalna Gminy Książ Wielkopolski

Artykuły

Życie i czyny ułana spod Książa. Adam Podsiadły 2019 r.

Źródło: Gazeta Śremska 11-12/2019
Autor: Adam Podsiadły
Datowanie: 2019 r.
Miejsce: Książ [ob. Książ Wielkopolski]

W lipcu 1906 r. na cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie pochowany został Józef Sas Kropiwnicki. Urodził się w wielkopolskim Szamarzewie, niedaleko Kołaczkowa 6 stycznia 1824 r., w szlacheckiej rodzinie pieczętującej się herbem Sas.
Niewiele wiadomo o jego wczesnej drodze edukacji. Zapewne uczył się w szkole elementarnej i za radą ojca został później, jak sam podawał, pisarzem prowentowym, czyli zbierał i księgował dochody z majątków ziemskich (folwarków, młynów, foluszy, stawów rybnych, gorzelni itp.). Pracował na tym stanowisku m.in. w Chobienicach, Tuchorzu, Kotowie i Granowie.

Wypadki dziejowe zmieniły całkowicie życie Kropiwnickiego. Na zew powstańczy Wiosny Ludów wiosną 1848 r. ruszył jako ochotnik do szwadronu ułanów rotmistrza Czapskiego, zebranych w obozie wojsk polskich w Książu, dowodzonym przez mjr. Floriana Dąbrowskiego. Uczestniczył w krwawych walkach o miasto z wojskiem pruskim 29 kwietnia 1848 r. Ranny w głowę, trafił do niewoli. Przebywał najpierw w lazarecie w Śremie, skąd z kilkoma innymi powstańcami został zabrany do więzienia w Poznaniu. Uwolniony pod koniec grudnia 1848 r., jako "politycznie niebezpieczny wróg państwa pruskiego" znajdował się pod stałą kontrolą policji i zakazem przekraczania granic Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Po wielu zabiegach i staraniach, zdołał na wpół legalnie wyjechać w 1852 r. do Francji.

Osiadł w Paryżu i dzięki koneksjom wśród Polaków, emigrantów związanych z Towarzystwem Demokratycznym Polskim otrzymał posadę nauczyciela synów i córki hrabiego Jana Władysława Zamoyskiego. Tam też podjął studia języka francuskiego.
W Paryżu w 1860 r. wydał Opowiadanie ułana z pod Książa. Urywek z zapisów z roku 1848. W tej broszurce na ok. 30 stronach przedstawił wierny opis bezpośredniego uczestnika krwawych walk, zniszczenia miasta i nie szczędził słów krytyki wobec błędów dowodzenia i nietrafionych decyzji przywódców powstania[1].

Przypuszczalnie przy wsparciu Zamoyskiego pojechał do Anglii. W Londynie i Sheffield ukończył kursy języka angielskiego. Nabywszy dobrej znajomości angielszczyzny, przetłumaczył na polski znane trzystustronicowe dzieło Williama Cobbetta (1763-1835) pt. Historia reformy protestanckiej w Anglii i Irlandii, wydane w 1866 r. w Lipsku i 1877 r. w Poznaniu.

Patriotyczny duch Kropiwnickiego dał o sobie ponownie znać za sprawą wybuchu powstania styczniowego 1863 r. Pospieszył bez wahania z emigracji do kraju i zameldował się u płk. Marcina Lelewela. Został oficerem adiutantem mjr. Bogorji-Kwaskowskiego, który miał pod swoimi rozkazami szwadron jazdy. Brał czynny udział w bitwie z Moskalami pod Szklarami (5 kwietnia 1863 r.) i Panasówką (3 września 1863 r.), odnosząc w walkach ranę w prawą rękę.

Po upadku powstania przez jakiś czas się ukrywał i szukał możliwości wydostania się z zaboru rosyjskiego. Napisał list do Czeszewa, do spokrewnionego z nim Karola Libelta z prośbą o pomoc. Libelt polecił Kropiwnickiemu wyjazd do Lwowa w Galicji i, z uwagi na znajomość europejskich języków, podjęcie pracy w tamtejszym szkolnictwie.

Tak też się stało w 1864 r. We Lwowie, po otrzymaniu referencji od prof. Tadeusza Małeckiego, Kropiwnicki podjął pracę lektora j. angielskiego i francuskiego na C.K. Uniwersytecie Franciszka Józefa, Wyższej Szkole Realnej (późniejszej politechnice) i w gimnazjach im. Jana Długosza i im. Cesarza Franciszka Józefa I, gdzie uczyli się dwaj jego synowie.

W czasach lwowskich ujawniły się publicystyczne talenty Kropiwnickiego. Napisał i opublikował blisko trzysta satyryczno-politycznych wierszy na łamach krakowskiego pisma "Diabeł". Pisał też "korespondencje" z zaboru pruskiego utrzymane w podobnym tonie. Niektóre podpisywał: "Ułan z pod Książa". Nieustannej krytyce poddawał w nich kanclerza Ottona Bismarcka i jego antypolską, germanizacyjną politykę, nie przebierał w słowach na temat HAKATY. Nie szczędził potępienia również dla carskiej władzy i jej urzędników w Królestwie Polskim. Wysyłał swoje utwory do polonijnej gazety "Zgoda" w Stanach Zjednoczonych. W dorobku pisarskim miał także sztuki sceniczne, jak choćby napisaną po ukraińsku sześcioaktową Daj sercu wolę, doprowadzi do niewoli. Układał aforyzmy, pracował nad przekładami poezji Schillera, Byrona, Lamartinea, Longfellowa. Do własnego wiersza My i Oni napisał melodię opatrzoną nutami, włączoną do zbioru Polskich pieśni narodowych z melodiami, wydanego przez ks. Waleriana Adamskiego.

Wpadł nawet na pomysł "zabójczej broni", projektując kulę armatnią z umieszczonymi w niej sprężynowymi sztyletami (!). Opis tego "wynalazku" wysłał do francuskiego cesarza. Liczył na jego sfinansowanie przez hr. Jana Działyńskiego z Kórnika, do którego pisał w tej sprawie. W obu przypadkach bez odzewu.

W intelektualnych kręgach Lwowa cieszył się wielkim szacunkiem. Był nadzwyczaj lubiany przez uczniów i wychowanków.
Nie chwalił się dawnymi powstańczymi przeżyciami, ale wiadomo było powszechnie, że sobie zasłużył na miano "starego wiarusa" i patrioty.

Ten ledwie szkic przypominający koleje życia, waleczne czyny i dorobek pióra Józefa Kropiwnickiego stanowi w zamiarze autora wstęp do głębszego i szerszego opisania jego postaci, na co z całą pewnością ten ksiąski "stary wiarus" zasługuje.

Adam PODSIADŁY
Ilustracje ze zbiorów autora i WIR Książ Wielkopolski

Przypis:
[1] Drugie wydanie Opowiadania ułana z pod Książa. Pamiętnika z roku 1848 ukazało się w setną rocznicę Wiosny Ludów w 1948 r. w Poznaniu w opracowaniu Zdzisława Grota.

Józef Kropiwnicki

Nowy słownik polski

Pytanie: Co to znaczy "bismarkować"?
Odpowiedź: Na narody pęta kować.

P.: Co to znaczy "gosslerować"?
O.: Mowę polską prześladować.

P.: Co to znaczy "dinderować"?
O.: Bismarkowi sekundować.

Aforyzm:

Obelg różnych użyć umie,
Co w prostaków żyje tłumie.

Sygnatura: AR-00086
Fot. Bilioteka Narodowa | Autor: WIR

Jeśli możesz uzupełnić opis tego obiektu, napisz do nas: wir.ksiazwlkp[@]gmail.com. Użyj sygnatury obiektu (dwie linie wyżej).

Obiekty powiązane.