Wirtualna Izba Regionalna Gminy Książ Wielkopolski
Historia gminy żydowskiej w Książu

Źródło: Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden und der jued. Gemeinden in den Posener Landen
Autor: A. Heppner, J. Herzberg
Datowanie: 1909 r.
Miejsce: Książ [ob. Książ Wielkopolski]

Opis gminy żydowskiej w Książu z książki "Aus Vergangenheit end Gegenwart der Juden und der jued. Gemeinden in den Posener Landen", wydanej w 1909 roku. (patrz [Bibliografia]).

Tłumaczenie z języka niemieckiego:
Xions, po raz pierwszy wymieniony w dokumentach w 1273, w roku 1416 był już miastem - dobrami (włościami) zależnymi w posiadaniu rodzin szlacheckich. Kiedy się tutaj osiedlili Żydzi nie jest wiadome; nie napomina się również o przywilejach cechowych, a ochrona uprawnień datowana jest dopiero na 1 stycznia 1788 roku. Pozwolono im na wszelkiego rodzaju handel, jak również ubój, jednakże za to byli zmuszeni do odprowadzenia podatku w wysokości 200 florenów rocznie na rzecz dworu.

W roku 1797 w X. mieszkało 73 Żydów, którzy jednak mogli handlować tylko tytoniem
i towarem łokciowym, podczas gdy żydowscy rzeźnicy i krawcy uprawiali swoje rzemiosło tak jak chrześcijanie; wśród społeczności żydowskiej w X. było wtedy 4 krawców, 1 piekarz
i 1 introligator.
W 1840 r. liczba Żydów wynosiła 219, 1849: 200, 1857: 200, 1871: 182, 1880: 153, 1890: 141 (30 rodzin), 1895: 113, 1901: 100, 1905: 91, 1907: 52 (12 podatników) i 1913: 43.

O tym, że w X. już 1771 była synagoga, a przynajmniej dom modlitwy, świadczy sporządzona w języku polskim, datowana na 30.10.1810, podpisana przez ówczesnych przywódców żydowskich: Abrah. b. Akiba i Salomo b. Jacob, opatrzona pieczęcią gminną metryka, która obwieszcza, że na ten czas 39 letni Markus Abraham, syn Abrahama Jakoba, urodzony 13.XII.1771, po 8 dniach został przyjęty do przymierza Abrahama w ksiąskiej "Buznich".
Również cmentarz pochodził z czasów polskich i został w 1888 opłotowany.
1867/68 została wybudowana mykwa.
Podatników było: 1872: 34, 1886: 26 (w tym 1 szewc, 2 kuśnierzy, 1 rzeźnik, 4 krawców i 1 piekarz), 1891/92: 22 i 1907: 12 Żydów, a budżet gminny wynosił 1873/75: 385 talarów, 1884/87:1024 M, 1887/91: 1131 M, 1891/95: 1289 M, 1899: 1429 M i 1901: 1100 M.
Żydowska szkoła, która 1893: 25, a 1899 jeszcze 16 dzieci miała i w której nauczycielami byli H. Thilo (1887), J. Goldberg (1899) i Löb (1905), została wkrótce rozwiązana.
Związki w gminie: Chebra Kadischah (1899 przewodniczący Jaroczynski i Baruch) oraz Ner Tamid-V. (1907 przewodniczący Louis Kwilecki).
Zarządzającymi gminą (naczelnikami) byli: Mor. Kantorowicz (1887-1911), M. Kunz, Jul. Tuch, S. Baruch, S. Jaroczynski, i J. Kallmann.
1834/35 8 Żydów zostało naturalizowanych, wśród nich (Unt.-Rabb.?) Baruch Mos. Jaskulski.
Do Rady Miejskiej (1905) należeli: Kantorowicz i Tuch.
Uczestnikiem wojny 1870/71 był jeden Żyd z X.
Z tego małego miasta i gminy pochodzą: Prof. Heinrich Graetz, autor "Historii Żydów" i licznych innych pism, oraz Geh. San.-Rat*) Dr. Sam. Kristeller, pierwszy żydowski lekarz powiatowy w Prusach, przetłumaczył "Pirke Aboth" (Berlin 1890) oraz był prezesem honorowym J. J. G. B. (?)
W czasie polskiego powstania w roku 1848 na skutek strzelaniny prawie całe miasto stanęło w płomieniach; spalona została synagoga, szkoła podstawowa oraz wszystkie archiwalia, i 52 żydowskie rodziny pozostały bez dachu nad głową. W związku z tym, naczelnik żydowskiej gminy wysłał okólnik do poznańskich gmin z prośbą o humanitarne wsparcie, a Poczta Generalna w Berlinie zwolniła te przesyłki od opłat.
Należy jeszcze wspomnieć, że na cmentarzu w X. spoczywa mężczyzna, który dożył wieku ponad 100 lat, to jest: Schie (Jehoschua) b. Abraham Hepner, zmarły 25 nissan 5632 (1872), brat wspomnianego (str. 494) Aron (zm. 1848) i Jabisch Hepner (zm. 1844).

* Geh. San.-Rat (Geheimer Sanitätsrat), z Wikipedii, tytuł nadawany lekarzom po 20 latach praktyki.

Tłumaczenie i opracowanie: Magdalena Kaczmarek